Sau thất bại ở mặt trận biên giới Thu Đông 1950 và bị đánh liên tiếp ở trung du và một số tỉnh đồng bằng Bắc Bộ, Thực dân Pháp lâm vào thế bị động phải phòng ngự. Để giành lại quyền chủ động trên chiến trường, mùa đông năm 1951, Pháp mở cuộc tiến công lên Hòa Bình với âm mưu xây dựng “Xứ Mường tự trị” bao gồm địa bàn sinh sống của đồng bào dân tộc Mường ở vùng Tây Bắc, thực hiện dã tâm chia rẽ khối đại đoàn kết toàn dân tộc. Bên cạnh đó, chúng mở rộng khu chiếm đóng, tăng cường phòng ngự phía Tây Nam đồng bằng Bắc Bộ, ngăn chặn đường tiếp tế và liên lạc của ta từ Việt Bắc với Liên  khu III và liên khu IV. Để thực hiện âm mưu đó, Thực dân Pháp đã tập trung quân và trang bị vũ khí xây dựng cứ điểm Tu Vũ thuộc xã Tân Tiến, huyện Thanh Sơn (nay là xã Tu Vũ, huyện Thanh Thủy, tỉnh Phú Thọ) thành một cứ điểm quân sự "Bất khả xâm phạm" với hệ thống các lô cốt, hầm ngầm, ụ chiến đấu kiên cố, có hào chiến đấu, hào giao thông nối liền tạo thành thế liên hoàn vững chắc được bao bọc với nhiều lớp hàng rào thép gai xen kẽ các bãi mìn dày đặc. Xung quanh cứ điểm được phát quang thành một "vành đai trắng”, rộng khoảng trên 100m để dễ bề phát hiện quân ta tiến công. Phía Tây Bắc cứ điểm, địch bố trí một sân bay dã chiến, trên cồn cát giữa sông Đà là một số công sự kiên cố án ngữ bảo vệ cứ điểm Tu Vũ. Tại đây, ngoài một tiểu đoàn thuộc trung đoàn bộ binh Ma- rốc thứ nhất thiện chiến, địch còn tăng cường một đại đội thuộc tiểu đoàn ngụy Mường thứ 6 và 6 xe tăng, xe thiết giáp hỗ trợ khi bị tấn công. Địch tổ chức phân chia cứ điểm thành 3 khu A, B và C. Mỗi khu đều có nhiều lô cốt chiến đấu và hỏa lực mạnh. Riêng khu B đặt sở chỉ huy được chúng tăng cường nhiều loại vũ khí như DKZ 57 mm, pháo 37 mm, 1 lô cốt lớn và nhiều ụ chiến đấu. Khi bị tấn công Tu Vũ còn được yểm trợ của 19 khẩu pháo từ 3 trận địa ở Đá Chông, Chẹ, Thủ Pháp bên hữu ngạn sông Đà bắn sang và được tăng viện lực lượng từ canô, tầu chiến theo đường sông sang cứ điểm Tu Vũ.
Xác định đây là một mắt xích quân sự quan trọng nằm trong tuyến phòng thủ then chốt của địch trên dọc tuyến sông Đà và đây là hướng tiến công chủ yếu của ta đánh địch ở Hoà Bình. Quân và dân ta đã hạ quyết tâm bằng mọi giá phải phá bằng được kế hoạch chiếm đóng của địch trên cả mặt trận Hoà Bình và vùng địch hậu đồng bằng Bắc Bộ bằng quyết tâm tiêu diệt bằng được cứ điểm Tu Vũ. Quân và dân vùng Tây Bắc, đặc biệt là quân và dân tỉnh Phú Thọ được Tổng quân ủy và Bộ Chỉ huy chiến dịch giao nhiệm vụ phối hợp với Trung đoàn 88 (Đại đoàn 308) đánh địch bên tả ngạn sông Đà, tiêu diệt cứ điểm Tu Vũ, đánh quân tăng viện trên sông từ Tu Vũ đến thị xã Hoà Bình.
Đêm ngày 10 tháng 12 năm 1951, tiếng súng trên mặt trận Tu Vũ mở đầu cho chiến dịch Hòa Bình bắt đầu nổ trên tất cả các hướng tiến vào trung tâm cứ điểm Tu Vũ. Trung đoàn 88 và lực lượng vũ trang địa phương được lệnh tiến công tiêu diệt cứ điểm Tu Vũ. Theo kế hoạch hiệp đồng, đúng 20 giờ Trung đoàn 88 chia làm 3 mũi tiến công chiếm lĩnh trận địa, Tiểu đoàn 29, chiếm lĩnh phía đông, tiến đánh khu B, Tiểu đoàn 23 đánh phía bắc khu A, Tiểu đoàn 322 đột nhập khu vực đông- nam diệt khu C. Địch phát hiện bị quân ta bao vây tiêu diệt, hoả lực của chúng từ trong cứ điểm và ở 3 vị trí yểm trợ kháng cự quyết liệt, tạo thành một vành đai lửa bao quanh cứ điểm. Các đơn vị của ta bị pháo địch bắn dữ dội, nhưng với tinh thần anh dũng, kiên cường, quyết chiến, quyết thắng, cán bộ, chiến sỹ bí mật tiếp cận mục tiêu, triển khai lực lượng, hình thành thế bao vây, cắt gỡ hàng rào dây thép gai, dùng hỏa lực chế áp quân địch, thọc sâu chia cắt tiêu diệt từng bộ phận, tiến tới tiêu diệt toàn bộ sinh lực địch…Cuộc chiến tại đây diễn ra vô cùng ác liệt đến rạng sáng ngày 11 tháng 12 năm 1951, sau hơn 5 giờ chiến đấu, Trung đoàn 88 và lực lượng vũ trang địa phương đã làm chủ hoàn toàn cứ điểm Tu Vũ; tiêu diệt 155 tên địch trong tiểu đoàn Âu-Phi tinh nhuệ của địch, 12 tên bị bắt sống, gần 100 tên tháo chạy, phá huỷ 4 xe tăng, xe thiết giáp, 1 tàu chiến, 7 ụ súng; thu 10 súng đại liên và nhiều vũ khí, quân trang, quân dụng khác.
Chiến thắng Tu Vũ là một trong những trận đánh với chiến thuật công kiên đánh đồn đầu tiên của quân đội ta, có ý nghĩa mở màn cho chiến dịch Hoà Bình, làm suy yếu tuyến phòng thủ sông Đà của địch; ta hoàn toàn làm chủ tả ngạn sông Đà, khai thông đường vận chuyển từ hậu phương Việt Bắc tới mặt trận Hòa  Bình, tạo điều kiện làm tan rã phòng tuyến sông Đà, khép chặt vòng vây, đánh thẳng vào căn cứ của địch ở thị xã Hòa Bình, làm thất bại âm mưu của địch đánh chiếm hậu phương để lập xứ Mường tự trị. Sau chiến thắng Tu Vũ, trung đoàn đã cử một đoàn đại biểu do đồng chí Thái Dũng - Trung đoàn trưởng dẫn đầu lên báo cáo thành tích với Bác Hồ và Hội đồng Chính phủ ở Chiêm Hóa và Trung đoàn 88 đã vinh dự được mang tên “Trung đoàn Tu Vũ” từ đó.
Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã gửi thư khen ngợi cán bộ, chiến sỹ và nhân dân địa phương, trong đó có đoạn viết: “…Chiến thắng Tu Vũ là trận công kiên lớn nhất mở màn chiến dịch. Nó biểu hiện 1 tinh thần hy sinh quả cảm, tích cực tiêu diệt địch và tính chủ động, linh hoạt trong chiến đấu..."
 

Lễ khánh thành Tượng đài chiến thắng Tu Vũ ngày 2/12/2017. (Ảnh: Thu Hà - Báo Phú Thọ)
 

Kỷ niệm 66 năm ngày chiến thắng Tu Vũ, di tích lịch sử cấp quốc gia địa điểm chiến thắng Tu Vũ, trong đó có hạng mục: Tượng đài chiến thắng Tu Vũ và nhà trưng bày truyền thống đã được khánh thành đưa vào sử dụng phục vụ nhân dân về tham quan di tích là một minh chứng hùng hồn về chiến công oanh liệt và sự hy sinh anh dũng của quân và dân Tu Vũ nói riêng và của quân và dân tỉnh Phú Thọ nói chung đã góp phần quan trọng vào thắng lợi của chiến dịch Điện Biên Phủ kết thúc 9 năm kháng chiến chống Thực dân Pháp giải phóng đất nước của dân tộc ta. Đúng như đại tướng Võ Nguyên Giáp đã khẳng định:  " Không có trận Tu Vũ thì không có trận Him Lam, Độc lập".

                                                              
   Việt Trì, tháng 11/2017
Đặng Đình Thuận
Hội Di sản văn hóa Phú Thọ