Xã Tu Vũ, huyện Thanh Thủy là vùng đất cư trú lâu đời của người Mường với hơn 70% dân số toàn xã. Nằm ở phía nam huyện, Tu Vũ sở hữu điều kiện tự nhiên thuận lợi, địa hình bán sơn địa và cảnh quan nông nghiệp đặc trưng của vùng trung du Bắc Bộ. Không gian sinh hoạt của người Mường nơi đây vẫn còn giữ được nhiều giá trị văn hóa truyền thống. Đặc biệt, trong kho tàng di sản văn hóa Mường Tu Vũ, lễ hội Tết cơm mới được xem là một nghi lễ tiêu biểu, vừa mang tính tâm linh, vừa có giá trị kết nối cộng đồng sâu sắc.
Tết cơm mới là lễ hội dân gian có nguồn gốc từ tín ngưỡng lúa nước, được người Mường tổ chức hằng năm vào sau vụ thu hoạch nhằm tri ân trời đất, tổ tiên và thần linh đã ban cho mùa màng bội thu. Lễ hội đánh dấu thời điểm chính thức bước vào mùa ăn mới và khởi đầu cho một chu kỳ canh tác mới, thể hiện triết lý sống gắn bó mật thiết với tự nhiên, lòng thành kính với tổ tiên và tinh thần đoàn kết cộng đồng.
Khi những bông lúa chín nhuộm vàng cả cánh đồng, mỗi gia đình người Mường lại chọn ngày đẹp để thực hiện nghi lễ rước vía lúa như một lời xin phép với thần linh và một khởi đầu đầy kính trọng cho mùa thu hoạch. Vào ngày chính hội (10/10 âm lịch), từ tờ mờ sáng, người dân đã chuẩn bị lễ vật chu đáo, trang phục đẹp mắt rồi cùng đoàn rước lễ về miếu gốc Nhót - ngôi miếu thiêng thờ thành hoàng làng. Nghi lễ được thực hiện trong âm vang của trống chiêng hào hùng hòa quyện cùng tiếng sênh tiền rộn rã như mời gọi những người con bản Mường hòa mình vào nghi lễ linh thiêng.

Dân làng chuẩn bị lễ vật dâng lên thần linh

     Tết cơm mới không chỉ là một lễ hội mang tính tâm linh - văn hóa, mà còn ẩn chứa trong đó nhiều tài nguyên du lịch đặc sắc. Không gian tổ chức lễ hội với miếu cổ gốc Nhót, nhà sàn truyền thống, ruộng lúa nếp thơm… chính là cảnh quan văn hóa quý giá để phát triển loại hình du lịch trải nghiệm. Các yếu tố như nghi lễ độc đáo, diễn xướng dân gian nguyên bản, ẩm thực mùa vụ, không khí cộng đồng đậm đà đều là nền tảng để hình thành sản phẩm du lịch văn hóa - tâm linh mang đậm bản sắc địa phương.
     Trong những năm gần đây, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ đã có nhiều nỗ lực trong việc bảo tồn và phát huy giá trị lễ hội Tết cơm mới của người Mường, xã Tu Vũ. Các hoạt động điều tra, khảo sát, thu thập tư liệu phục hồi di sản, phục dựng nghi lễ truyền thống, thiết kế tờ rời, tập gấp quảng bá đã góp phần đưa hình ảnh lễ hội đến gần hơn với công chúng. Sở cũng phối hợp với địa phương trong việc hỗ trợ cộng đồng gìn giữ không gian sinh hoạt, phục hồi các loại hình nghệ thuật dân gian, đào tạo người dân làm du lịch văn hóa và đưa Tết cơm mới vào kế hoạch phát triển sản phẩm du lịch đặc thù của trung tâm du lịch trọng điểm Thanh Thủy.

Đoàn rước lễ ra miếu gốc Nhót

     Tuy nhiên, trên thực tế, lễ Tết cơm mới tại xã Tu Vũ vẫn chủ yếu được tổ chức trong phạm vi cộng đồng dân cư, phục vụ đời sống văn hóa tinh thần của người dân địa phương là chính, chưa thu hút được nhiều khách du lịch và chưa có không gian trình diễn, tương tác phù hợp để du khách trải nghiệm sâu sắc các giá trị lễ hội. Các hoạt động du lịch còn mang tính tự phát, thiếu sự đầu tư về nội dung, hình thức và chưa có sự tham gia hiệu quả của các doanh nghiệp lữ hành. Việc quảng bá, kết nối tour tuyến và phát triển sản phẩm trải nghiệm gắn với Tết cơm mới vẫn còn hạn chế, chưa tương xứng với tiềm năng và giá trị văn hóa đặc sắc của lễ hội.
     Để Tết cơm mới trở thành sản phẩm du lịch hấp dẫn du khách, góp phần thay đổi sinh kế cho bà con và đóng góp vào phát triển kinh tế, văn hóa xã hội cho địa phương, đồng thời bảo tồn, phát huy giá trị di sản, nâng tầm và lan tỏa bản sắc Mường rất cần sự vào cuộc của các cấp, các ngành, sự chung tay của cộng đồng doanh nghiệp và toàn thể Nhân dân.
      Tại xã Tu Vũ, cần khuyến khích thành lập các nhóm nghệ nhân, câu lạc bộ dân ca dân vũ, đội ngũ hướng dẫn viên bản địa. Các hộ dân có điều kiện nên được hỗ trợ xây dựng homestay trong không gian nhà sàn truyền thống, phát triển các sản phẩm nông nghiệp sạch để phục vụ khách, tổ chức các tour trải nghiệm như gặt lúa, làm cốm, đồ xôi, nấu cơm mới, dệt vải thổ cẩm. Việc gìn giữ các nghi thức lễ cúng, nghi lễ rước vía lúa hay các làn điệu hát ru, hát ví cần được thực hiện một cách sống động trong đời sống chứ không chỉ trình diễn vào dịp lễ hội.
     Các khu nghỉ dưỡng, khách sạn, nhà hàng trên địa bàn huyện Thanh Thủy có thể tích hợp Tết cơm mới vào hoạt động trải nghiệm dành cho du khách, như tổ chức “tuần lễ cơm mới”, chương trình giao lưu văn hóa Mường, ẩm thực mùa vụ tại khuôn viên lưu trú. Việc hợp tác với cộng đồng Tu Vũ theo hình thức “đặt hàng sản phẩm văn hóa” sẽ tạo thêm nguồn thu cho người dân địa phương, đồng thời làm phong phú thêm sản phẩm dịch vụ tại các điểm nghỉ dưỡng, kéo dài thời gian lưu trú và tăng chi tiêu của du khách.
      Hiệp hội du lịch và các doanh nghiệp lữ hành đóng vai trò dẫn dắt trong việc xây dựng sản phẩm và định vị thị trường. Các công ty lữ hành cần khảo sát thực tế, xây dựng tour theo mùa vụ gắn với thời điểm tổ chức Tết cơm mới, thiết kế tour ngắn ngày 2 ngày 1 đêm hoặc 3 ngày 2 đêm kết hợp trải nghiệm suối khoáng, nghỉ dưỡng và văn hóa bản địa. Các tour học đường, du lịch giáo dục và du lịch cộng đồng nên tích hợp nội dung khám phá văn hóa Mường, trải nghiệm nghi lễ cơm mới và tìm hiểu nông nghiệp truyền thống. Hiệp hội du lịch cần đóng vai trò trung gian, thúc đẩy liên kết vùng giữa Thanh Thủy với các địa phương có cộng đồng dân tộc Mường như Thanh Sơn, Tân Sơn, Yên Lập, Ba Vì, Hòa Bình, từ đó từng bước mở rộng sản phẩm du lịch lễ hội Tết cơm mới thành đặc trưng chung của các điểm đến vùng người Mường.
      Việc xây dựng sản phẩm du lịch, mở rộng không gian trình diễn Tết cơm mới của người Mường Tu Vũ không chỉ giúp bảo tồn di sản ở quy mô cộng đồng mà còn tạo điều kiện để xây dựng thương hiệu du lịch văn hóa dân tộc Mường gắn với sản phẩm đặc trưng của từng vùng. Đây là hướng đi không chỉ có ý nghĩa trong phát triển du lịch, mà còn là bước đi thiết thực nhằm gìn giữ bản sắc dân tộc, tạo sinh kế bền vững cho cộng đồng và khẳng định vai trò của văn hóa truyền thống trong phát triển hiện đại.

Thanh Hòa