Nằm bên dòng sông Lô hiền hoà, thơ mộng, làng cổ Hùng Lô (thành phố Việt Trì) là mảnh đất cổ hiện còn lưu giữ nhiều di sản văn hóa truyền thống phong phú gắn liền với Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương. Cuộc sống nơi đây vẫn giữ được nét thanh bình với mái đình cổ, điệu Xoan vang vọng, phong tục tập quán cùng làng nghề thủ công - những giá trị đã ăn sâu vào nếp sống của người dân qua bao thế hệ. Chính những nét đẹp mộc mạc, đậm chất di sản đã làm nên sức hút riêng cho Hùng Lô - điểm đến của những tâm hồn gắn bó với quê hương và tìm thấy sự đồng điệu trong vẻ đẹp văn hóa.
     Làng Hùng Lô là vùng đất trù phú nằm trong địa hạt kinh đô Văn Lang xưa. Tương truyền, đây vốn là nơi Vua Hùng cùng công chúa và các quần thần dừng chân nghỉ ngơi trong một chuyến du ngoạn. Vua thấy nơi này trù phú, cây cối tốt tươi, lại có khí thiêng từ lòng đất bốc lên nên cho đây là chốn địa linh. Sau này, dân làng đã dựng Miếu thờ Vua Hùng để đời đời nhớ ơn Vương Tổ.
     Đến thời vua Lê Hy Tông năm 1697, đình Hùng Lô bắt đầu được xây dựng, hướng về núi Nghĩa Lĩnh - nơi cả nước thờ tự các Vua Hùng. Đình Hùng Lô thờ các vị thần: Ất Sơn Thánh vương, Viễn Sơn Thánh vương và Áp Đạo quan Đại vương. Đây là các nhân vật lịch sử nằm trong hệ thống các di tích liên quan đến Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương của người Việt. Đình có kiến trúc kiểu chữ Công, gồm nhiều hạng mục dự án công trình như: Tòa Đại đình, Phương Đình, Lầu Chuông, Lầu Trống, Nhà tiền tế… Toàn bộ tổng thể đều được xây dựng bằng những loại gỗ quý như đinh, lim, sến, táu…
     Tòa Đại đình được cấu trúc theo kiến trúc truyền thống lâu đời ba gian, hai chái. Các gian tiền tế được xây theo cấu trúc năm gian, hai chái. Hai bên đình là nhà thờ Phật và bệ thờ Thần Nông. Ngoài ra, quần thể di tích còn tồn tại trung tâm Văn chỉ thờ Khổng Tử, là nơi ghi danh truyền thống hiếu học lâu đời của Nhân dân Hùng Lô; nhà Yến Lão là nơi các bậc cao niên dự việc làng và hiện là nơi sinh hoạt của những người cao tuổi. Khu sân đình được bài trí thông thoáng với hòn non bộ, cây si, cây đa rủ bóng… Đây là quần thể di tích có giá trị văn hóa, lịch sử nổi bật với niên đại khoảng gần 400 năm.
     Trải qua bao thăng trầm lịch sử, đình vẫn bảo tồn được nguyên vẹn các giá trị kiến trúc, văn hóa, lịch sử và được công nhận di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia vào năm 1990. Ngoài giá trị về mặt kiến trúc, Đình còn được coi như một bảo tàng thu nhỏ bởi những cổ vật quý bằng giấy, gỗ, đồng, đá, sứ, các bản sắc phong, câu đối ca ngợi công đức các Vua Hùng, 05 cỗ kiệu sơn son thiếp vàng, hệ thống các đồ thờ tự... Đến nay, mái Đình Hùng Lô vẫn bề thế, vững chãi, rêu phong nhuốm màu thời gian.
     Ông Nguyễn Công Hàm - Thủ từ Đình Hùng Lô cho biết: “Tôi ra đây làm thủ từ được vài năm rồi. Hằng ngày, chúng tôi trông nom, bảo vệ, hương khói tại đình, phục vụ bà con dân làng và du khách thập phương đến thắp hương, tham quan. Chúng tôi rất phấn khởi khi được ra làm công việc này. Mới đầu thì chưa quen, tôi phải học hỏi những người đi trước để nắm bắt được được tinh thần phục vụ. Ở đây, người cao tuổi vào những ngày tiệc, ngày lễ đều ra tập trung ở nhà yến lão họp hành, sinh hoạt. Vào những dịp Giỗ Tổ Hùng Vương - Lễ hội Đền Hùng, xã chúng tôi đều tổ chức rước kiệu vào Đền và kiệu Hùng Lô thường được đi đầu đoàn rước kiệu”.
     Từ năm 2013 đến nay, chương trình “Hát Xoan làng cổ” gắn liền với di tích lịch sử văn hoá Đình Hùng Lô đã trở thành một trong những sản phẩm du lịch đặc trưng của tỉnh Phú Thọ. Những làn điệu Xoan vang lên trầm bổng, tha thiết, kết hợp với lối biểu diễn thuần thục, nhuần nhuyễn của các nghệ nhân và đào - kép, không chỉ cho thấy sự trang nghiêm, thành kính với tổ tiên mà còn thấy được sự mộc mạc, hồn hậu lay động lòng người. Chính sự giao hòa giữa không gian tâm linh và nghệ thuật dân gian sống động ấy đã tạo nên một trải nghiệm sâu sắc, khiến bất cứ ai lắng nghe cũng không thể nào quên.

     Chị Bùi Thị Thuỷ - Giáo viên trường THCS Dữu Lâu, phường Dữu Lâu, thành phố Việt Trì chia sẻ: “Cảm giác của tôi khi được nghe hát xoan trên truyền hình đã thấy rất hay rồi, nhưng đặc biệt, hôm nay khi được trực tiếp xem trình diễn và tham gia trải nghiệm hát xoan tại đình cổ Hùng Lô, bản thân tôi thấy rất xúc động và có một cái gì đó rất là tâm linh để hướng về với cội nguồn, tổ tiên của mình”.

     Bà Trương Thị Vân - Phó Chủ nhiệm Câu lạc bộ Hát Xoan và dân ca xã Hùng Lô, thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ nói: “Trước đây, vì anh, chị, em còn phải đi làm ăn, không có đủ điều kiện để trình diễn hát Xoan nên bị mai một. Nhưng đến nay, chúng tôi - những người con của quê hương Hùng Lô đã nhận thức được trách nhiệm của mình. Chúng ta có ngôi đình cổ, nên chúng ta phải bảo vệ và trình diễn để cho tất cả các du khách thập phương được về đây chiêm ngưỡng và xem hát xoan”.

     Góp phần tạo nên vẻ cổ kính, kỳ diệu của làng cổ Hùng Lô, chính là sự hiện hữu của những ngôi nhà cổ. Hiện nay, xã Hùng Lô còn lưu giữ được gần 50 ngôi nhà cổ xuất hiện tuổi đời từ 100 đến 200 năm tuổi. Nguyên liệu làm nhà đều từ gỗ, tre, nứa và được chạm khắc các mẫu như long, ly, quy, phượng, tùng, cúc, trúc, mai... Hoạt động tham quan tại nhà cổ giúp mỗi du khách như tìm thấy một phần ký ức của chính mình, được tiếp xúc với văn hoá truyền thống của cha ông.

     Ông James Ross Underschult - du khách Úc chia sẻ cảm nhận khi được tham quan, trải nghiệm tại các ngôi nhà cổ: “Ở Úc, chúng tôi cũng cố gắng bảo tồn những di tích cổ như thế này, để chúng ta có thể nhớ lại và hình dung được thế hệ trước đã sống như thế nào. Thật thú vị khi đi du lịch vòng quanh Việt Nam, chúng tôi đã gặp rất nhiều những kiến trúc cổ, như ngôi nhà này chẳng hạn”.

Các du khách nước ngoài thích thú khi được tham quan, trải nghiệm làm bánh chưng tại ngôi nhà cổ

Các công nhân của HTX Mì gạo Hùng Lô đang thực hiện quy trình đóng gói sản phẩm

     Mỗi sợi mì trắng ngần, mỗi chiếc bánh chưng vuông vức không chỉ là sản phẩm của quy trình làm việc công phu, mà còn là dấu ấn của sự thủy chung với nghề, là kết quả của khát vọng gìn giữ và phát huy tinh hoa của cha ông.
     Với những nét độc đáo của hệ thống các di sản văn hoá vật thể và phi vật thể tại Hùng Lô, năm 2022, nhóm sản phẩm du lịch cộng đồng Hùng Lô đã được UBND tỉnh Phú Thọ công nhận OCOP 3 sao. Việc công nhận Điểm du lịch văn hóa cộng đồng có ý nghĩa quan trọng góp phần thúc đẩy tiềm năng du lịch, nâng cao giá trị kinh tế cho người dân, đồng thời nâng tầm giá trị di sản, gìn giữ bản sắc văn hóa truyền thống của địa phương.
     Bà Cao Thị Minh Thuỷ - người dân xã Hùng Lô, thành phố Việt Trì tâm sự: “Từ nhỏ, chúng tôi thường đến đình Hùng Lô, tụ tập bạn bè chơi với nhiều kỷ niệm rất vui. Hiện nay Hùng Lô đã phát triển vững mạnh, đường sá sạch, đẹp, con người Hùng Lô cũng vậy, rất gắn kết, yêu thương, đùm bọc lẫn nhau, sống những tình cảm chân thật”.
Giữa nhịp sống hiện đại tấp nập, làng cổ Hùng Lô vẫn giữ được nét cổ kính, bình yên, lắng đọng trong những giá trị truyền thống được tiếp nối qua bao đời. Trong dòng chảy phát triển của kinh tế - xã hội, người dân Hùng Lô bằng sự kiên trì và lòng tự hào sâu sắc không chỉ bảo tồn các giá trị văn hóa mà còn sống cùng với di sản ấy trong từng nhịp sống thường nhật. Qua đó, họ đang lặng thầm giáo dục thế hệ trẻ bằng sự hiện diện sống động của truyền thống.
      Chính sự hòa quyện ấy đã làm nên một ngôi làng cổ rất riêng - nơi mà mỗi mái nhà, mỗi con đường, mỗi nếp sinh hoạt đều mang dấu ấn của lịch sử, của văn hóa và một tình yêu quê hương lặng lẽ nhưng bên bỉ, sâu sắc./.

Quách Sinh