Ngày 06 tháng 12 năm 2012, “Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ, Việt Nam” được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Từ khi Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ được UNESCO ghi danh, lãnh đạo tỉnh Phú Thọ đặc biệt quan tâm bảo vệ và phát huy giá trị di sản như trong phát biểu của đại diện lãnh đạo tỉnh Phú Thọ tại Kỳ họp thứ 7 của Ủy ban Liên chính phủ công ước 2003 ở Pari vào ngày 06/12/2012. Tỉnh Phú Thọ cam kết thực hiện Chương trình hành động nhằm bảo vệ sức sống, sự lan tỏa rộng rãi của Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ - Việt Nam, có những chính sách để bảo tồn, phục hồi không gian thờ tự, những lễ nghi, diễn xướng liên quan và khuyến khích việc trao truyền, thực hành nghi lễ, tín ngưỡng cho các thế hệ nhằm giáo dục truyền thống và đạo lý “Uống nước nhớ nguồn” để di sản mãi mãi trường tồn, xứng tầm Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Tỉnh Phú Thọ đã hoạch định và thực hiện nhiều biện pháp, cơ chế, chính sách nhằm nâng cao ý thức trách nhiệm của cơ quan quản lý nhà nước, chính quyền địa phương và cộng đồng dân cư trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản. Hoạt động tuyên truyền, quảng bá Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương được thực hiện trên các phương tiện truyền thông đại chúng của tỉnh Phú Thọ, Trung ương và các tỉnh tham gia góp giỗ hàng; liên kết banner tuyên truyền với 62 Cổng thông tin điện tử của các tỉnh, thành phố trong cả nước; tổ chức Họp báo tại Hà Nội; tổ chức hoạt động của Trung tâm báo chí; khảo sát, xây dựng khu, điểm du lịch, gắn kết các di tích với tour, tuyến du lịch…
Hàng năm, tỉnh Phú Thọ đã tổ chức rất tốt Giỗ Tổ Hùng Vương - Lễ hội Đền Hùng với sự tham gia từ 3 đến 5 tỉnh/thành trong cả nước. Phần lễ được tổ chức trang nghiêm, thành kính theo nghi lễ truyền thống có các đồng chí lãnh đạo Đảng, Nhà nước, các Bộ ngành Trung ương và các tỉnh thành và đại biểu nước ngoài tham gia. Phần hội vui tươi lành mạnh với nhiều hoạt động văn hóa mang đậm bản sắc văn hóa vùng Đất Tổ cội nguồn. Có lẽ, chưa bao giờ trong lịch sử dân tộc, Giỗ Tổ Hùng Vương có ý nghĩa sâu sắc trong đời sống văn hóa tâm linh của cộng đồng như hiện nay. Chủ trương của Lãnh đạo tỉnh Phú Thọ là cần phải kết hợp hài hòa giữa vai trò của Nhà nước và sự tham gia của cộng đồng trong việc tổ chức lễ hội. Đã có sự phân công trách nhiệm rõ ràng giữa việc quản lý Nhà nước đối với tổ chức Lễ hội Đền Hùng và việc tổ chức lễ hội, giữ gìn di sản văn hóa của người dân địa phương. Chính vì chủ trương đúng đắn đó, người dân địa phương thực sự trở thành chủ nhân đích thực của di sản, giúp di sản văn hóa được bảo tồn bền vững; tham gia tích cực và chủ động hơn trong nhiều hoạt động lễ hội để mọi người cùng có thể tôn vinh giá trị di sản văn hóa đặc biệt quí giá này.
 

Sự thành công lớn nhất trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản chính là từ Khu di tích lịch sử Đền Hùng - Trung tâm thực hành nghi lễ tín ngưỡng  - với sự “Hội tụ” sâu sắc nhất nghĩa “Đồng bào”, ý thức cội nguồn của hàng triệu triệu người dân đất Việt và sự “lan tỏa” mạnh mẽ từ Trung tâm Nghĩa Lĩnh không chỉ đến các di tích thờ Hùng Vương, danh nhân, danh tướng thời Hùng Vương trong tỉnh Phú Thọ mà còn lan rộng ra các di tích thờ Hùng Vương trong và ngoài nước đều đồng loạt tổ chức Giỗ Tổ Hùng Vương vào ngày 10 tháng 3 âm lịch trang nghiêm, thành kính, có ý nghĩa giáo dục sâu sắc ý thức dân tộc, tình yêu quê hương, đất nước.
Tỉnh Phú Thọ đã có những chính sách nhằm hỗ trợ, khuyến khích các hoạt động bảo tồn và phát huy di sản Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương. Hỗ trợ kinh phí cho các cá nhân, tập thể, cộng đồng tham gia nghiên cứu, sưu tầm các truyền thuyết, nghi lễ, diễn xướng dân gian liên quan đến Tín ngưỡng Hùng Vương thông qua các đề tài khoa học. Nhiều đề tài, dự án nghiên cứu khoa học đã được nghiệm thu: "Nghiên cứu, sưu tầm và đề xuất các giải pháp tuyên truyền, phát huy giá trị của truyền thuyết Hùng Vương tại di tích lịch sử Đền Hùng"; "Điều tra, nghiên cứu, đề xuất giải pháp quản lý khai thác tư liệu thư tịch Hán Nôm về thời đại Hùng Vương"; " Nghiên cứu, sưu tầm, hệ thống nghi lễ, tục thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ"; “Nghiên cứu, sưu tầm, phục hồi lễ hội làng Khổng Tước, xã Phượng Vĩ, huyện Cảm Khê, tỉnh Phú Thọ”. Năm 2015, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã tổ chức kiểm kê khoa học các di tích thờ cúng Hùng Vương trên địa bàn tỉnh Phú Thọ để có biện pháp tu bổ các di tích đã xuống cấp và định hướng việc nghiên cứu, bảo tồn và phát huy di sản trong những năm tiếp theo. Trên địa bàn tỉnh Phú Thọ hiện có có 345 di tích, phế tích gắn liền Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương. Trong đó, Khu DTLS Đền Hùng được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt, 37 di tích quốc gia, 135 di tích cấp tỉnh; 269 di tích đang thờ tự, 76 phế tích. Khu di tích lịch sử Đền Hùng đã phối hợp với Viện nghiên cứu Hán Nôm điều tra, nghiên cứu nguồn thư tịch Hán Nôm như: Sắc phong, ngọc phả, thần tích, văn bia... tại các di tích thờ Hùng Vương, danh tướng thời Hùng Vương trên địa bàn 10 tỉnh phía Bắc; nghiên cứu, sưu tầm, lập thư mục thống kê và phiên âm, dịch nghĩa được 410 bản thần tích liên quan đến Hùng Vương, vợ con, tướng lĩnh thời Hùng Vương.
Bảo tàng Hùng Vương, tỉnh Phú Thọ và Bảo tàng chuyên đề thuộc Khu di tích lịch sử Đền Hùng thường xuyên tổ chức trưng bày chuyên đề về Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương phục vụ đông đảo các đối tượng tham quan, nghiên cứu, tìm hiểu về di sản; cùng với nhiều hình thức tuyên truyền giáo dục như: Giới thiệu trực tiếp cho khách đến tham quan, phối hợp với các trường học, các công ty du lịch lữ hành đưa sinh viên các trường đến học tập trải nghiệm thực tiễn, tổ chức lễ kết nạp đoàn viên, đội viên tại di tích...
Xây dựng 01 ngân hàng dữ liệu về Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương tại Khu di tích lịch sử Đền Hùng, thường xuyên cập nhật để lưu trữ các thông tin được sưu tầm, nghiên cứu, bảo tồn và phát huy giá trị di sản.
Hàng năm, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã chủ trì, phối hợp với các cấp chính quyền tổ chức tập huấn cho cán bộ văn hóa cơ sở, Ban QL các di tích đáp ứng yêu cầu hoạt động bảo tồn, thực hành, tuyên truyền di sản Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương…., hướng dẫn các nghi thức, nghệ thuật trình diễn dân gian cho cộng đồng các địa phương có di tích thờ cúng Hùng Vương. Khu di tích lịch sử Đền Hùng phối hợp với chính quyền địa phương các xã vùng ven tổ chức tập huấn, hướng dẫn nghi thức hành lễ cho các cụ trong Hội người cao tuổi để làm ông từ tại các đền trong Khu di tích lịch sử Đền Hùng. Củng cố và thành lập các Ban quản lý di tích tại các địa phương có di tích thờ Hùng Vương, danh nhân, danh tướng thời Hùng Vương. Chú trọng việc thực hành tín ngưỡng truyền thống và trao truyền cho các thế hệ.
Một trong những yếu tố quan trọng đảm bảo sự tồn tại bền vững các hình thức thể hiện của di sản văn hóa phi vật thể nói chung, di sản Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ nói riêng là nghệ nhân. Việc bảo vệ “Báu vật nhân văn sống” được thông qua các hoạt động khai thác và bảo hộ nghệ nhân như đãi ngộ nghệ nhân, tổ chức trình diễn, khai thác truyền nghề, tài trợ tài chính để lưu giữ các diễn xướng của họ.... Danh hiệu vinh dự nhà nước  “Nghệ nhân ưu tú” đợt đầu tiên năm 2015 đã được Chủ tịch nước phong tặng, truy tặng  cho 19 nghệ nhân ở loại hình Nghệ thuật trình diễn dân gian (17 nghệ nhân Hát Xoan, 2 nghệ nhân Hát Ghẹo). Để chuẩn bị cho đợt xét tặng danh hiệu “Nghệ nhân nhân dân”, “Nghệ nhân ưu tú” trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể lần thứ  Hai - năm 2018, Hội đồng xét tặng tỉnh Phú Thọ đã xem xét, đề nghị Hội đồng chuyên ngành Bộ Văn hóa, TT và Du lịch đề nghị Hội đồng cấp nhà nước xét tặng danh hiệu “Nghệ nhân nhân dân” cho 06 nghệ nhân và danh hiệu “Nghệ nhân ưu tú” cho 15 nghệ nhân.
UBND tỉnh Phú Thọ đã chỉ đạo Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Sở Giáo dục và Đào tạo, Khu di tích lịch sử Đền Hùng, Hội Di sản văn hóa cùng phối hợp tổ chức Chương trình giáo dục đưa di sản vảo trường học. Đổi mới và nâng cao nội dung chương trình học lịch sử, ngữ văn cho học sinh, chú trọng giáo dục phổ biến cho các em nhằm nâng cao nhận thức về giá trị và sự cần thiết bảo vệ di sản, về truyền thuyết lịch sử và Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương.
Trong thực hành Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương và trao truyền di sản cho các thế hệ mai sau để di sản mãi trường tồn, các cụ cao tuổi, có uy tín ở địa phương là những người đóng vai trò tích cực trong việc hướng dẫn cộng đồng thực hành tín ngưỡng và trao truyền các tập tục tín ngưỡng cho các thế hệ tiếp theo. Ở một số địa phương, các bậc cao niên đã tự sưu tầm truyền thuyết, dịch các tư liệu chữ Hán ra chữ quốc ngữ, ghi chép các nghi lễ thờ cúng Hùng Vương để khôi phục, lưu giữ, truyền dạy cho lớp trẻ, giới thiệu cho du khách. Ý thức bảo tồn và duy trì tín ngưỡng thờ phụng các vua Hùng tại các làng/thôn/khu dân cư được cộng đồng tự nguyện tham gia, thể hiện qua các hành động đóng góp công sức và vật lực cụ thể. Nếu như trước kia, thành phần tham gia sinh hoạt Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương chủ yếu là lứa tuổi cao niên, thì đến nay, đặc biệt từ khi Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương được UNESCO ghi danh, thành phần tham gia thực hành tín ngưỡng không chỉ dừng ở Hội người cao tuổi mà còn mở rộng đến lực lượng thanh niên, trai tráng trong làng/thôn. Các tri thức và kỹ năng liên quan đến thờ cúng Hùng Vương được lưu hành, trao truyền, hướng dẫn thực hành bằng hình thức truyền khẩu. Thế hệ trẻ và những người cao tuổi ngày càng quan tâm đến việc dạy và học những hình thức diễn xướng dân gian liên quan đến Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương. Riêng sinh hoạt lễ hội đã được mở rộng ra nhiều lứa tuổi, cả nam và nữ. Đặc biệt ở các địa phương có nhiều lễ hội truyền thống như huyện Cẩm Khê, Lâm Thao, thành phố Việt Trì thành phần tham gia thực hành hội đã mang tính cộng đồng sâu rộng, được sự hưởng ứng của mọi lứa tuổi, nghề nghiệp và vị trí công tác khác nhau.
Nhiều người dân trong cộng đồng cung cấp thông tin, những tư liệu hồi cố quý giá, biên soạn, biên dịch các truyền thuyết phục vụ cho công tác nghiên cứu và kiểm kê di sản như: Cộng đồng người dân ở xã Tiên Kiên, thị trấn Hùng Sơn (huyện Lâm Thao) khôi phục lễ hội "Rước Vua về làng ăn tết", "Rước Chúa gái"; phường Minh Nông (thành phố Việt Trì) khôi phục lễ hội "Vua Hùng dạy dân cấy lúa"… Các phường Xoan gốc Phú Thọ tổ chức truyền dạy Hát Xoan cho các thế hệ. Các xã vùng ven Đền Hùng đều có các nhóm truyền dạy nghi lễ, hình thức diễn xướng, các thực hành xã hội của Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương, trao truyền bí quyết làm các lễ vật truyền thống. Vào dịp Giỗ Tổ Hùng Vương - Lễ hội Đền Hùng hàng năm, cộng đồng tổ chức tham gia rước kiệu về Khu di tích lịch sử Đền Hùng, mang những đặc sản địa phương dâng cúng Tổ tiên và tham gia Lễ hội đường phố, trình diễn các diễn xướng dân gian truyền thống phục vụ đồng bào và du khách về dự lễ hội.
Cộng đồng cư dân các tỉnh/thành trong cả nước tự nguyện tham gia, dâng cúng lễ vật trong Giỗ Tổ Hùng Vương theo Đề án góp giỗ hàng năm đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt. Việc đầu tư tu bổ, tôn tạo Khu di tích lịch sử Đền Hùng, cùng với sự đầu tư của Nhà nước, đã nhận được sự ủng hộ, tấm lòng hảo tâm công đức của các doanh nghiệp, của đông đảo đồng bào trong và ngoài nước. Công tác tu bổ, tôn tạo và xây dựng các công trình trong Khu di tích ngày càng được mở rộng và phát huy hiệu quả: Hệ thống đền, chùa trên núi Nghĩa Lĩnh, đền Mẫu Âu Cơ, đền Lạc Long Quân; sân trung tâm lễ hội và trục hành lễ; cổng vào Khu di tích; hệ thống các công trình phụ trợ, phục vụ; hạ tầng giao thông, hệ thống điện, cấp thoát nước, cảnh quan môi trường, tạo nên không gian cảnh quan rộng rãi, thoáng mát, trang nghiêm của thế giới tâm linh phục vụ cộng đồng hành hương về lễ Tổ, được đồng bào trong và ngoài nước ghi nhận, đánh giá cao. Trong 5 năm qua, tổng kinh phí tu bổ tôn tạo Khu di tích lịch sử Đền Hùng nguồn ngân sách Nhà nước cấp là hơn 435 tỷ đồng, các tổ chức cá nhân tham gia đóng góp công đức là 175 tỷ đồng.
Tỉnh Phú Thọ đã ban hành Kế hoạch số 4772/ KH-UBND ngày 20/10/2016 về "Phát triển du lịch tỉnh Phú Thọ giai đoạn năm 2016 - 2020, trong đó "Tập trung xây dựng Khu di tích lịch sử Đền Hùng trở thành Khu du lịch quốc gia", tạo điều kiện thuận lợi nhất cho cộng đồng tham gia các hoạt động du lịch, nghiên cứu di sản. 
Tỉnh Phú Thọ đã xây dựng và trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt “Quy hoạch bảo tồn và phát huy giá trị Khu di tích lịch sử Đền Hùng, tỉnh Phú Thọ đến năm 2025” (Quyết định số 552/QĐ-TTG ngày 21/4/2017); Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã “Phê duyệt nội dung Đề cương, Nhiệm vụ Dự án “Quy hoạch tổng thể phát triển Khu du lịch quốc gia Đền Hùng, tỉnh Phú Thọ đến năm 2013” tại Quyết định số 3390/QĐ-BVHTTDL ngày 07/9/2017.
Trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản “Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ”, một vấn đề quan trọng là Nhà nước không chỉ đầu tư kinh phí, hỗ trợ trùng tu, tu bổ Khu di tích lịch sử Đền Hùng - Trung tâm thực hành Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương, mà còn quan tâm tu bổ, tôn tạo, phục hồi các di tích thờ Hùng Vương ở các xã vùng ven Khu di tích lịch sử Đền Hùng cũng như trên địa bàn tỉnh Phú Thọ. Trong giai đoạn 2013 - 2017, nguồn ngân sách từ Chương trình mục tiêu quốc gia về văn hóa và ngân sách tỉnh Phú Thọ đã cấp 28 tỷ 730 triệu đồng để tu bổ 44 di tích liên quan đến không gian văn hóa thực hành di sản Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương; nguồn vốn xã hội hóa huy động khoảng trên 30 tỷ đồng.
Cho đến nay, phần lớn các sinh hoạt tín ngưỡng gắn với việc thờ phụng các vua Hùng tại 13 huyện/thị/thành ở Phú Thọ đã được cộng đồng dân chúng sở tại quan tâm, khôi phục cả về vật chất (cơ sở thờ tự) lẫn tinh thần. Người dân tự nguyện đóng góp tiền và hiện vật ngày càng nhiều hơn để bảo tồn, tu bổ, phục hồi các không gian thờ cúng và thực hành Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương. Nhiều địa phương, việc phục hồi các cơ sở tín ngưỡng đều do cộng đồng dân chúng đóng góp và hợp sức xây dựng. Thể hiện rõ nhất ở các huyện Cẩm Khê, Phù Ninh, Lâm Thao, Tam Nông và thành phố Việt Trì.
Hoạt động quản lý và bảo vệ di sản Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương của các cơ quan quản lý nhà nước, cộng đồng và cá nhận được thực hiện theo quy định Luật di sản văn hóa, cơ quan quản lý và hướng dẫn bảo vệ di sản là Cục Di sản văn hóa - Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch.
Với vị thế của Khu di tích lịch sử Đền Hùng, UBND tỉnh Phú Thọ chỉ đạo Ban Quản lý Khu di tích quản lý trực tiếp và tham gia vào quá trình bảo tồn, trao truyền, thực hành di sản Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương tại Khu di tích lịch sử Đền Hùng và hướng dẫn 8 xã vùng ven Khu di tích.
Nhiệm vụ bảo tồn và phát huy toàn diện giá trị di sản văn hóa cũng như thực hiện tổng thể Chương trình hành động bảo tồn và phát huy giá trị Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương thuộc về Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch với quyền hạn, nhiệm vụ, chức năng quản lý nhà nước.
Chính quyền cấp huyện, cấp xã quản lý cán bộ văn hóa, Ban quản lý di tích, các tổ chức chính trị - xã hội, đại diện cộng đồng dân cư là các bậc cao niên hiểu biết, có uy tín, có tư cách đạo đức tham gia vào Ban khánh tiết để bảo tồn, thực hành, trao truyền, sưu tầm, biên soạn, biên dịch những nghi thức, diễn xướng, sắc phong… thời Hùng Vương.
Ban quản lý di tích ở các làng thờ cúng Hùng Vương luôn được củng cố, kiện toàn để tổ chức việc thực hành nghi lễ và trao truyền di sản được tốt hơn.
Tỉnh Phú Thọ thành lập Hội Di sản văn hóa, Hội Văn nghệ dân gian, Hội Sử học các cấp nhằm quy tụ những cán bộ văn hóa chuyên môn và những người trong cộng đồng làng xã thờ cúng Hùng Vương có hiểu biết, yêu thích, tâm huyết với di sản đất Tổ tham gia nghiên cứu, sưu tầm, bảo tồn, truyền dạy nghi lễ, hình thức diễn xướng, các thực hành xã hội, bí quyết làm các lễ vật... liên quan đến Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương. 
Sau 5 năm Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, tỉnh Phú Thọ và các ngành, các cấp từ Trung ương đến địa phương đã nỗ lực có những biện pháp nhằm bảo tồn và phát huy giá trị của di sản. Điều đó có ý nghĩa nhằm bảo vệ các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc trong bối cảnh cuộc sống đương đại, thực hiện Chương trình hành động quốc gia mà Chính phủ Việt Nam đã cam kết với UNESCO là đảm bảo di sản trường tồn và giữ vững danh hiệu mà UNESCO đã ghi danh. Với sự đồng thuận của các cấp, các ngành, đặc biệt là của cộng đồng, di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại “Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ, Việt Nam” đã và sẽ được thực hành và trao truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, trường tồn cùng với sự phát triển của dân tộc.
 

  Lê Thoa
TP. QL di sản văn hóa - SVHTTDL