Hát Xoan Phú Thọ đã được UNESCO của Liên hiệp quốc công nhận là di sản văn hoá phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại bởi tính cổ xưa của tầng văn hoá dân gian bản địa mà nó chứa đựng và phản ánh trong từng lời ca, từng điệu múa và hình thức diễn xuất, biểu cảm. Đã có nhiều nhà nghiên cứu cho là Hát Xoan Phú Thọ ra đời từ rất sớm, có thể từ thời Hùng Vương dựng nước Văn Lang.

Đc Bùi Minh Châu- PBTTU, Chỉ tịch UBND tỉnh trao Kỷ niệm chương Hùng Vương cho các nghệ nhân Hát Xoan Phú Thọ.
 

Hát Xoan Phú Thọ là hình thức sinh hoạt văn nghệ dân gian sơ khai nhất mang đậm yếu tố của tín ngưỡng truyền thống cư dân nông nghiệp trồng lúa nước, đó là tín ngưỡng phồn thực thờ trời và các thần linh cầu cho "nhân khang, vật thịnh, mưa thuận, gió hoà, cây cối quanh năm xanh tốt, mùa màng bội thu". Tín ngưỡng ấy gắn liền với tín ngưỡng thờ Thành hoàng làng, thờ những người có công với dân, với nước và gắn với tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương với những nghi thức hát thờ như giáo trống, giáo pháo, thơ nhang, đóng đám. Do vậy mà Hát Xoan thường được tổ chức ở những di tích tín ngưỡng truyền thống như Miếu, Đình làng để làm nơi trình diễn chuyển tải những ước nguyện và sự cầu mong của dân làng đến các bậc Thánh, Thần, Vua Hùng... Nên Hát Xoan Phú Thọ còn có các tên gọi khác là Hát cửa Đình hay gọi theo chữ Hán gọi là Ca môn đình.
Mặt khác, Hát Xoan Phú Thọ còn mang nhiều giá trị văn hoá truyền thống cổ xưa bởi yếu tố âm nhạc, điệu múa, hình thức trình diễn bao hàm ý nghĩa nhân văn, nhân bản của người nông dân vùng Trung du Phú Thọ, đó là ca ngợi cuộc sống lao động đầy khó khăn vất vả nhưng rất tự hào thông qua các hoạt động nghề nghiệp tiêu biểu, khá điển hình của nhà nông trong lịch sử dựng nước và giữ nước như: Ngư (đánh cá); Tiều ( kiếm củi ); Canh ( nghề cửi canh dệt vải); Mục ( chăn trâu, cắt cỏ); xe chỉ, vá may... của các thế hệ người dân Đất Tổ đã trải qua và được dân gian hoá bằng hình thức nghệ thuật truyền thống chứa đầy bản sắc văn hoá của người dân vùng Trung du mà không nơi nào có được. Hát Xoan Phú Thọ còn chứa đựng nhiều giá trị nhân văn khác về tình cảm và mối quan hệ gắn bó giữa những người nông dân quanh năm " một nắng, hai sương" với thiên nhiên thông qua hình thức trình diễn hát quả cách để biểu cảm ước muốn, nguyện cầu thiên nhiên như: Tứ mùa cách; Xuân thời cách; Hạ thời cách; Thu thời cách; Đông thời cách. Ngoài ra, Hát Xoan Phú Thọ còn phản ánh đời sống tinh thần phong phú thông qua các hoạt động lễ hội dân gian với hình thức hát đối đáp nam nữ giao duyên như Xin huê, đố chữ, hát đúm, hát bỏ bộ... Hát Xoan còn đề cập đến mối quan hệ xã hội giữa các làng, chạ với nhau thông qua tục lệ hát nước nghĩa giao lưu giữa các làng có Đình thờ Thành hoàng làng với nhau trên địa bàn tỉnh Phú Thọ và tỉnh Vĩnh Phúc, tỉnh Bắc Ninh( Kinh Bắc- Chơi Dâu cách).
Ý nghĩa nhân văn của Hát Xoan Phú Thọ có giá trị là thế và có được quần chúng nhân dân hiểu và thực hành Hát Xoan hay không phần lớn phụ thuộc vào hoạt động tuyên truyền, phổ biến Hát Xoan là một trong những hoạt động quan trọng của công tác bảo tồn và phát huy giá trị của Hát Xoan Phú Thọ, là động lực thúc đẩy hoạt động bảo tồn ngày càng đi vào đời sống văn hóa của quần chúng để nhận diện thật rõ về di sản cả về hình thức trình diễn và nội dung của từng động tác, lời ca, giúp cho người dân hiểu được những giá trị nhân văn, nhân bản của di sản, tạo nên sức sống trường tồn của Hát Xoan Phú Thọ. Từ đó, có sự thống nhất, đồng thuận trong hành động của toàn xã hội nhằm động viên, khích lệ quần chúng thực hiện tốt nhiệm vụ phát huy giá trị nhân văn, giá trị truyền thống tốt đẹp của Hát Xoan Phú Thọ. Mối quan hệ rất nhân văn ấy đã được thể hiện qua làn điệu trong Hát Xoan như: Hát mời Vua ( Hát nghi lễ); Hát quả cách, Hát đón Đào; Hát mời rượu; Hát nước nghĩa; Hát giã bạn... được thể hiện rất rõ trong Hát Xoan Phú Thọ. Tất thảy những " thuần phong mỹ tục " của dân tộc Việt Nam đều được phản ánh trong các làn điệu và lời ca Xoan về mối quan hệ Vua- Tôi ( giáo pháo, Tứ mùa cách ) tục trọng xỷ ( tôn trọng người cao tuổi ); coi trọng truyền thống hiếu học " tôn sư trọng đạo, nhất tự vi sư, bán tự vi sư" ( Xin huê, Đố chữ) tình làng, nghĩa xóm, sớm lửa, tối đèn có nhau ( tục hát nước nghĩa); Tình yêu lứa đôi ( Trống quân đón đào, Xin huê, Hát đúm, mó cá)"... Đặc biệt trong lối hát Mời rượu của Hát Xoan Phú Thọ qua lời hát của làn điệu Mời rượu có 3 khổ lời ca để hát. Nhiều người cứ nghĩ đây chỉ là lối hát mời rượu của các Đào, Kép Xoan được dùng trong các cuộc hát nước nghĩa với các cửa Đình thuộc các làng, chạ khác. Nhưng đi sâu tìm hiểu thì nhận định ấy có phần chưa được đầy đủ bởi mỗi khổ hát có lời ca khác nhau, thể hiện ý nghĩa, nội dung khác nhau chứ không chỉ có mời rượu ! Điều này chỉ đúng với khổ hát đầu: "Tay tiên nâng chén ( ối, a) (ố mấy) đào, rượu đào; (ố mấy rằng) đổ ra ( đi ) đổ ra (thời, thì ) tiếc, uống vào ( thời, thì) uống vào. Uống vào ( thời, thì ) say, ố mới say, tình say". Nhưng đến khổ hát thứ hai thì lời ca đã thay đổi và đương nhiên, ý nghĩa của lời ca cũng khác với lời chào, mời rượu ban đầu khi mới gặp mặt nhau. "Đố ai quét sạch ( ối, a, ố mấy) rừng lá rừng. Ố mấy rằng để ta ( để ta) khuyên gió, (ố mấy đừng), đừng gió đừng. Gió đừng rung cây, (ố mấy ru) tình ru". Ý nghĩa của những lời ca ấy nói lên sự cần thiết phải duy trì mối đoàn kết cộng đồng trong làng, trong chạ. Khuyên bảo nhau đoàn kết chặt chẽ để chống lại " phong ba, bão táp" với mong muốn nếu có dận dỗi nhau thì cũng chỉ như cơn gió nhẹ thoảng qua thôi chứ đừng có làm cho rụng lá, đổ cây, tan rừng, đánh mất đi tình đoàn kết, gắn bó keo sơn đã có được từ xưa đến nay. Cố gắng gìn giữ đừng để nó mất đi và tan hoang như những chiếc lá trong cơn gió bão mà rừng cây phải gánh chịu.
Ở khổ hát thứ 3 thì lời ca như một lời nhắn nhủ trước khi tạm biệt, chia tay, phản ánh tình cảm thiết tha, gắn bó đã nảy sinh từ tục hát nước nghĩa của các đào, kép Xoan giữa các phường của các làng chạ kết nghĩa. Cuộc chia tay ấy rất bị rịn với bao nỗi nhớ nhung sâu sắc và nhắc nhở nhau đừng bao giờ quên nhau mà phải luôn nhớ đến nhau như " gừng cay" như " muối mặn": " Tay nâng chén muối ( ối a) ố mấy gừng ( gừng đĩa gừng) ố mấy rằng gừng cay, gừng cay muối mặn ( ối a) ố mấy đừng ( đừng xin đừng) xin đừng quên nhau ( ố mấy ru tình ru, ố mấy ta ru hời). Có thể ví đây chính là lời hát chia tay " Giã bạn " của các Đào, Kép trong các phường Hát Xoan Phú Thọ mà các thế hệ nghệ nhân Hát Xoan đã cố ý gửi lại cho thế hệ tiếp theo bảo tồn và gìn giữ những giá trị nhân văn quý báu đó. Mặc dù trong lời hát không có ca từ nào nói đến " Giã bạn, chia tay, tạm biệt... " nhưng ý nghĩa của " gừng cay; muối mặn" đã nói lên lời nhắn nhủ khi chia tay tạm xa nhau hãy luôn nhớ đến nhau, gắn bó sâu nặng nghĩa tình như "gừng cay" như "muối mặn". Có thể sau này các lối hát dân ca của vùng Đồng bằng Bắc Bộ trong đó có Hát Quan họ Bắc Ninh đã kế thừa và phát triển thành lối hát Giã bạn trong hát Quan họ trước khi chia tay giữa các liền anh, liền chị bằng những ca từ thấm đậm âm hưởng đằm thắm, trữ tình.
Trong thời gian qua, công tác tuyên truyền, phổ biến giá trị tích cực nhân văn của Hát Xoan thông qua hoạt động truyền dạy và trình diễn Hát Xoan đã được quan tâm và triển khai tại các địa phương và trên các kênh thông tin đại chúng, góp phần quan trọng trong việc nâng cao nhận thức về di sản văn hóa PVT cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại- Hát Xoan Phú Thọ, từng bước đưa Hát Xoan đi vào đời sống văn hóa của cộng đồng, không những chỉ có ở 4 phường Xoan gốc và 18 cửa đình gắn với tục hát nước nghĩa mà còn lan tỏa ra các địa bàn không có Hát Xoan truyền thống, tạo nên sự cộng đồng trách nhiệm trước việc bảo tồn và phát huy giá trị của Hát Xoan Phú Thọ. Tổ chức các buổi giao lưu trình diễn Hát Xoan, tạo mối liên kết giữa các phường Xoan cổ với các CLB và giữa các CLB Hát Xoan với nhau với không khí vui tươi, phấn khởi, thiết thực bảo tồn, phát huy giá trị nhân văn của Hát Xoan, góp phần thực hiện cuộc vận động thực hiện nếp sống văn minh trong các hoạt động lễ hội.
Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: "Tuyên truyền là đem một việc gì nói cho dân hiểu, dân nhớ, dân theo, dân làm. Nếu không đạt được mục đích đó là tuyên truyền thất bại". Vì vậy, muốn thành công phải biết cách tuyên truyền khai thác mặt tích cực, nhân văn của di sản văn hóa phi vật thể Hát Xoan Phú Thọ; phải biết cách tuyên truyền đúng với hoàn cảnh và thời gian, địa điểm cùng với những yếu tố văn hóa truyền thống tốt đẹp của Hát Xoan, hạn chế tuyên truyền một số yếu tố tiêu cực của Hát Xoan, đồng thời cũng phải đảm bảo đúng với các quy định của pháp luật về di sản văn hóa. Ví dụ: Không tuyên truyền hát "bợm gái" mà tuyên truyền hát "thết trầu"; không phổ biến việc lấy vợ lẽ như trong "giáo pháo".v...v.
Thực tế trong hơn 5 năm qua đã khẳng định hoạt động tuyên truyền những mặt tích cực mang đầy ý nghĩa nhân văn của Hát Xoan Phú Thọ- Di sản văn hóa PVT cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại đã góp phần quan trọng tạo nên sự hưởng ứng nhiệt tình của các tầng lớp nhân dân trên địa bàn tỉnh, làm cho Hát Xoan có thêm sức sống mới, góp phần làm đa dạng và phong phú thêm đời sống văn hóa của cộng đồng.
Để công tác tuyên truyền di sản Hát Xoan Phú Thọ ngày càng được bảo tồn và phát huy giá trị tốt hơn nữa, trong thời gian tới cần triển khai tập trung một số giải pháp sau:
Một là, Các cấp ủy Đảng và chính quyền các cấp cần quan tâm chỉ đạo và tổ chức thực hiện với một tinh thần cao trách nhiệm đối với công tác tuyên truyền, phổ biến giá trị nhân văn của Hát Xoan Phú Thọ. Để đảm bảo cho công tác tuyên truyền hoạt động đúng hướng, đúng quan điểm, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước thì phải có sự lãnh đạo của Đảng, trực tiếp là chính quyền địa phương phải thực sự vào cuộc. Do đó, phải nâng cao nhận thức của cấp uỷ và chủ tịch UBND các cấp đối với công tác này, lãnh đạo các cơ quan tuyên truyền như Sở VH, TT& DL; Sở TT & TT các cơ quan Báo, Đài PT & TH ở địa phương và TW cần xây dựng nội dung chương trình, kế hoạch tuyên truyền cụ thể. Bên cạnh đó, cấp uỷ các cấp hàng năm tổ chức kiểm tra, đi đôi với việc sơ, tổng kết về công tác tuyên truyền về Hát Xoan Phú Thọ để đánh giá kết quả.
Hai là, Nâng cao chất lượng tuyên truyền phổ biến các chính sách, pháp luật của Nhà nước về Di sản văn hóa nói chung và di sản văn hóa phi vật thể Hát Xoan Phú Thọ nói riêng cho cán bộ, đảng viên và nhân dân nhằm nâng cao nhận thức hiểu biết về giá trị nhân văn của Di sản nói chung và Hát Xoan Phú Thọ nói riêng. Từ đó lựa chọn và đổi mới hình thức và nội dung tuyên truyền, phổ biến cho phù hợp với từng đối tượng, từng hoàn cảnh của từng địa phương.
Ba là, Đẩy mạnh hơn nữa việc tuyên truyền động viên, cổ vũ các Phường Xoan cổ; các CLB Hát Xoan điển hình làm tốt công tác truyền dạy Hát Xoan, các cá nhân có nhiều đóng góp tích cực trong hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị của Hát Xoan Phú Thọ để từ đó nhân ra diện rộng trên địa bàn tỉnh.
Bốn là, Đẩy mạnh hơn nữa công tác tuyên truyền, truyền dạy, lựa chọn nội dung phù hợp với thuần phong mỹ tục của từng địa phương, hình thức phong phú, hấp dẫn thiết thực với nhận thức của nhân dân, đảm bảo Hát Xoan được bảo tồn và phát huy giá trị đúng với di sản được trao truyền lại. Công tác tuyên truyền phải được duy trì thường xuyên, đúng người, đúng việc, phải lựa chọn đúng đối tượng có tâm huyết, trách nhiệm với di sản bởi không phải ai cũng yêu quý hiểu rõ giá trị của Hát Xoan và muốn biết Hát Xoan. Tránh gây tâm lý ép buộc, không tự nguyện đối với công tác bảo tồn và phát huy giá trị của Hát Xoan.
Năm là, Để hoạt động tuyên truyền Hát Xoan có hiệu quả, cần tăng cường vai trò của cơ quan quản lý nhà nước về hoạt động tuyên truyền, phổ biến giá trị nhân văn của Hát Xoan Phú Thọ chú trọng đề cao sự lãnh đạo, chỉ đạo của các cấp ủy đảng, trực tiếp là cán bộ văn hóa ở cơ sở; các cơ quan Thông tin và truyền thông. Bên cạnh đó, các cơ quan đài PT & TH tỉnh, báo Phú Thọ phải tích cực tuyên truyền trên các phương tiện thông tin đại chúng để ý nghĩa nhân văn của hát Xoan Phú Thọ nhanh chóng đến được với đông đảo quần chúng nhân dân.
Sáu là, Tích cực phê phán một số nhận thức không đúng về công tác tuyên truyền, phổ biến phát huy giá trị của Hát Xoan Phú Thọ, cho đó là công việc không cần thiết hoặc không thực tế, không quan trọng bằng " cơm áo, gạo tiền" trong cuộc sống hàng ngày của một bộ phận không nhỏ trong quần chúng nhân dân. Trên cơ sở đó, nâng cao hơn nữa ý thức trách nhiệm của cộng đồng cùng bảo tồn và phát huy giá trị nhân văn của Hát Xoan Phú Thọ.
Hát Xoan Phú Thọ đang trên lộ trình trở thành di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Làm tốt công tác truyên truyền, phổ biến tính nhân văn, nhân bản của Hát Xoan Phú Thọ chính là hoạt động có ý nghĩa thiết thực để chuẩn bị đón chào sự kiện Hát Xoan Phú Thọ thoát khỏi giai đoạn cần bảo vệ khẩn cấp và được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại trong tương lai gần./.
 

                                                          Việt Trì, tháng 10 năm 2016
Đặng Đình Thuận
PCT Hội VNDGPhú Thọ